Prawo miecza a problem inkwizycji

Ogromne znaczenie dla rozwoju instytucji inkwizycji miał papież Innocenty III (1198-1216). Najpierw w dekrecie Vergentis in senium z 1198 roku przyrównał herezję do zdrady i zbrodni obrazu majestatu, co otworzyło pole dla stosowania przeciw niej najsurowszych środków, łącznie z torturami i karą śmierci. Natomiast na Soborze Laterańskim IV (1215 r.) powtórzył i uzupełnił postanowienia dekretu werońskiego[24].

Najistotniejszy jest jednak list Innocentego III Eius exemplo z dnia 18 grudnia 1208 roku, który bezpośrednio odnosi się do moralnej strony kary głównej. Dokument ten dotyczył pewnej części uczniów Piotra Waldo, która w wyniku działalności św. Dominika wykazała gotowość pojednania się z Kościołem. W jednym z artykułów tego dekretu znajduje się następujący fragment: w sprawie władzy państwowej stwierdzamy, że bez popełnienia grzechu ciężkiego może ona wydawać wyroki śmierci celem wymierzenia kary, byle działo się to na drodze sądowej, a nie z pobudek nienawiści, z rozwagą, nie zaś lekkomyślnie[25]. To stwierdzenie ma charakter doktrynalny, mówi bowiem o podstawowej zasadzie moralnej dopuszczalności kary śmierci. Wskazuje też na to, kto do orzekania takiego wyroku jest uprawniony i w jakich warunkach te prerogatywy zachowują ważność[26].

Za pontyfikatu papieża Grzegorza IX (1227-1241) inkwizycja nabrała wymiaru ogólnokościelnego. W 1231 roku Papież w konstytucji Excomunicamus et anathematisamus sformułował prawne podstawy funkcjonowania tej instytucji potwierdzając ustawy antyheretyckie z Werony, Soboru Laterańskiego IV i kilku synodów, podnosząc je do rangi praw powszechnie obowiązujących w Kościele. Stwierdził również, że śledztwo, proces i wyrok w sprawach osób podejrzanych o herezje podlegają wyłącznie władzy kościelnej, natomiast władzy świeckiej pozostaje służenie techniczną pomocą[27].

W świetle postanowień Soboru Laterańskiego IV wyszukiwaniem i sądzeniem heretyków zajmowali się miejscowi biskupi. Ta forma inkwizycji nie spełniła jednak oczekiwań, co skłoniło Grzegorza IX do powierzenia tego zadania specjalnie przygotowanym ludziom, tzw. sędziom delegowanym wyposażonym w pełnomocnictwa papieża. W ten sposób narodziła się średniowieczna inkwizycja papieska. Inkwizytorzy mieli być przede wszystkim sędziami, ale też pasterzami, stąd idealnymi kandydatami zdawali się być dominikanie, a później także franciszkanie. Niestety już wśród pierwszych pełnomocników papieskich znaleźli się ludzie mający obsesje na punkcie zwalczania herezji i obowiązki im powierzane spełniali z nadmiernym okrucieństwem. Wśród najbardziej gorliwych inkwizytorów można wymienić Roberta le Bourge'a, Bernarda z Gui i Konrada z Marburga[28].

Doświadczenia pierwszych lat inkwizycji papieskiej zostały zebrane w postanowieniach synodu w Tarragonie w roku 1242. Synod ten zdefiniował dokładnie znaczenie terminów: herezja i heretyk, a w końcu przedstawił możliwe kary - pokutne, ale i kryminalne, z karą śmierci włącznie. Ostatnim soborem, w dokumentach którego znalazły się decyzje dotyczące inkwizycji, był Sobór w Vienne (1312 r.). Ojcowie soborowi zwrócili uwagę na nadużycia, których dopuszczali się niektórzy inkwizytorzy, mogący nawet stanowić podobne zagrożenia dla wiary, jak sami heretycy[29].

W XIV wieku walka z herezją ustąpiła miejsca innym problemom Kościoła (wielka schizma zachodnia). W czasach nowożytnych narodziła się jeszcze inkwizycja hiszpańska, a później również portugalska., które wywodzą się z konfliktów społeczno-politycznych oraz narodowściowo-religijnych. Niewątpliwie na Półwyspie Iberyjskim sądy inkwizycyjne działały z dużym rozmachem; w Portugalii na przestrzeni trzech stuleci (do 1760 roku), na śmierć zostało skazanych 1175 osób, a inkwizycja hiszpańska pochłonęła ok. 3-4 tys. ludzi (do roku 1800)[30].

Wracając do inkwizycji papieskiej, nie ma kompletnych danych mówiących o aktywności sędziów delegowanych przez Stolicę Apostolską. Wiemy np., że inkwizytor Padwy w ciągu 12 lat swej działalności skazał na śmierć 5 heretyków; podczas szesnastoletniego pełnienia funkcji inkwizytorskiej w Tuluzie Bernard Guidonis wydał w ręce świeckie w celu wykonania egzekucji 42 osoby; w diecezji turyńskiej w XIV wieku papieskie trybunały wiary skazały 22 grzeszników na karę śmierci[31].

przypisy:

[24]Tamże, s. 54-58.
[25]DS 795.(wszystkie kolejne cytaty z tej pozycji: tłum. za T. Ślipko)
[26]T. ŚLIPKO, Kara śmierci z teologicznego ..., dz. cyt., s. 48-49.
[27]A. WEISS, Inkwizycja, art. cyt., kol. 241.
[28]G. RYŚ, Inkwizycja, dz. cyt., s. 60-64.
[29]Tamże, s. 67-78.
[30]Tamże, s. 79-88.
[31]A. WEISS, Inkwizycja, art. cyt., kol. 243. W ramach uzupełnienia można jeszcze wspomnieć o działalności Inkwizycji Rzymskiej. Papież Paweł III, bullą Licet ab initio z 1542 roku, powołał Kongregację Świętej Inkwizycji, zadaniem której było wyszukiwanie ludzi, głoszących poglądy sprzeczne z wiarą katolicką. Rzymska Inkwizycja przeprowadziła m. in. proces Galileusza. W roku 1908 w miejsce tej instytucji powołano Kongregację Świętego Oficjum, a nastepnie w 1965 roku Paweł VI przemianował ją na Kongregację Doktryny Wiary. Dopiero zmiana charakteru z sądowego na doradczy sprawiła, że Kongregacja ta cieszy się dziś powszechnym autorytetem w Kościele; tamże, kol. 243-244; G. RYŚ, dz. cyt., s. 93.