W noc jedną pełną ciemności,
Udręczeniem miłości rozpalona,
O wzniosła szczęśliwości!
Wyszłam nie spostrzeżona,
Gdy chata moja była uciszona.

 

Te pięć wersetów stanowi początek najbardziej znanej duchowej poezji Jana od Krzyża. Ów hiszpański mnich z zakonu karmelitów, urodzony w 1542 roku, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej de Yepes i po przedwczesnej śmierci ojca pracował jako pielęgniarz chorych. W wieku dwudziestu jeden lat wstąpił do zakonu i odbył studia filozoficzne i teologiczne w klasztorze w Salamance. Po przyjęciu święceń kapłańskich zapragnął przenieść się do bardziej surowych kartuzów. Spotkanie z pięćdziesięcioletnią wówczas Teresą z Avila w rozmównicy tamtejszego klasztoru Karmelitanek, gdzie była przełożoną, skłoniło go do rezygnacji z tego zamiaru i poświęcenia się wraz z nią reformie własnego zakonu w jej gałęzi męskiej i żeńskiej. Po tej decydującej o losach życia rozmowie obojga późniejszych świętych i Doktorów Kościoła miało miejsce jeszcze wiele dalszych spotkań w tym samym pomieszczeniu. Pewnego dnia w tej rozmównicy - rozdzielonych kratą klauzury - zobaczyła ich wystraszona siostra Beatrix od Jezusa, jak pogrążeni w ekstazie unoszą się nad posadzką. Stało się to, kiedy Jan od Krzyża wraz z Teresą z Avila prowadzili rozmowę na temat Trójcy Świętej.

 

Zachowały się świadectwa, że Jan był niewielkiej postury, lecz szlachetny w wyrażaniu się i gestach. W przeciwieństwie do Teresy nie dane mu były dary poczucia humoru i śmiechu. Nie miał przywódczego charakteru, nie był dobrym organizatorem ani porywającym kaznodzieją, lecz niezwykle wrażliwym spowiednikiem i przewodnikiem dusz. "Po dwóch słowach - relacjonowano - rozumiał duszę". Powierzających się jego pieczy nie chciał przywiązywać do siebie, panować nad nimi, lecz jedynie "prowadzić za rękę".

 

Jan od Krzyża jest także jednym z największych poetów hiszpańskich. "Jest on - stwierdził działający w Cambridge filozof prawa Christoph Kletzer - tym dla literatury hiszpańskiej, kim Dante dla włoskiej, koroną sztuki poetyckiej, wczesnym kwiatem ideału". Podczas studiów w Salamance był uczniem mnicha augustianina Luisa de Leon, który jako teolog, humanista i poeta rozwinął w młodym karmelicie talent poetycki. Zacytowane na początku słowa, zaczerpnięte z duchowej pieśni o ciemnej nocy, La noche oscura, zawdzięczamy jego wzorcowi poetyckiemu. Jednakże prawdziwy przełom i rozwój potencjału literackiego, jak stwierdza ewangelicki hagiograf Walter Nigg, nastąpił dopiero w 1577 roku podczas izolacji więziennej w klasztorze w Toledo, gdzie Jan przeszedł przez szereg cierpień - zycznych i duchowych. Znalazł się tam w wyniku nieporozumień dotyczących reformy własnego zakonu. Po dziewięciu miesiącach udała mu się starannie przygotowana ucieczka. Kiedy chodziło o cel odnowy, nie miał zamiaru cierpliwie oddawać się cierpieniu i nie pozwalał sobie na bezczynność. Nastąpiły lata wypełnione przewodniczeniem i duchową opieką nad własnym zgromadzeniem oraz pracą nad duchowymi dziełami, pomiędzy nimi Droga na Górę Karmel oraz Noc ciemna, będąca komentarzem do wiersza o tym samym tytule. Ponowne sprzeciwy wobec reformy doprowadziły do usunięcia go ze wszystkich urzędów oraz wygnania.

 

Jan udał się do położonego na uboczu klasztoru Ubeda. Chociaż należał on do ruchu reformackiego, świętego traktowano w nim niezwykle surowo i bez miłosierdzia. Czynił to szczególnie przeor, któremu Jan udzielił kiedyś nagany. Jan był bardzo schorowany, a jego ciało pokrywały wrzody. Podobny był do cierpiącego Hioba z kart Starego Testamentu. Pozostawiono go własnemu losowi w klasztornej celi. Jedynie pewien braciszek wyświadczył mu potajemnie kilka dobrodziejstw. Jan znosił to wszystko bez skargi, dochowując wierności swojemu słowu: "Tam, gdzie nie ma miłości, kładź miłość, a otrzymasz miłość".

 

W komentarzu do pieśni o ciemnej nocy duszy napisał o Chrystusie:
"Chrystus jest drogą, a droga ta jest umieraniem... w chwili śmierci również i On był wyniszczony co do duszy, pozbawiony pociechy i pomocy". Hiszpański mnich wyraził kiedyś pragnienie, że nie chce umrzeć jako przełożony, a do tego w klasztorze, w którym byłby znany. I tak też się stało. Podczas agonii powiedział: "Idziemy do domu Bożego". Było to 14 grudnia 1591 roku, kiedy miał dopiero czterdzieści dziewięć lat. Kanonizowano go w 1726 roku, a godność Doktora Kościoła nadano mu dwa wieki później.