Jednym z trendów kulturowych minionego stulecia był i nadal jest kryzys męskości i związany z nim kryzys ojcostwa. Wprawdzie nie poświęcono mu tak wiele uwagi, jak kryzysowi kobiecości i macierzyństwa (m.in. dlatego, iż nie wykreował on ruchu społecznego analogicznego do feminizmu), lecz jego konsekwencje są równie rozległe i złożone. Ze względu na komplementarność płci oba te kryzysy są ze sobą ściśle związane. 

 

 

Męskość jest kategorią, która odróżnia sposób istnienia „człowieka męskiego” od „człowieka żeńskiego”. Człowiek nie istnieje poza kategorią płci, jest zawsze płciowo określony i zróżnicowany, stąd niezależnie od rodzaju zróżnicowania płciowego, przysługuje mu ta sama osobowa godność i prawa ludzkie. Odmienność płci i wynikające z niej różnice fizyczne, biologiczne, psychiczne, społeczne i duchowe nie zaprzeczają równości płci. Dzięki temu, że kobieta i mężczyzna są sobie równi, a jednak różni, możliwa jest komplementarność i całe bogactwo wzajemności płci. Męskość jest więc pojęciem relacyjnym i wskazuje na komplementarną względem niej kobiecość. Płciowe zróżnicowanie ma na celu wyprowadzenie człowieka z koncentracji na sobie, z izolacji i samotności, otwarcie na drugiego i dopełnienie się poprzez tworzenie „jedności dwojga” (na różnych płaszczyznach). 

 

Płciowość różnicuje sposoby realizacji zadań życiowych i spełniania funkcji. W wypadku płci męskiej, zadania te wiążą się nie tylko z innymi, specyficznymi dla chłopca i mężczyzny, sposobami funkcjonowania w różnych rolach (np. jako syna, kolegi, ucznia, pracownika, emeryta, dziadka), ale też bardzo ściśle są powiązane z seksualnością, a tym samym znajdują wyraz w zadaniach związanych z rolą męża i ojca. Dojrzałość w zakresie męskości jest ściśle związana z integracją seksualną [1], umiejętnością wiązania seksualności z miłością i odpowiedzialnością za drugiego człowieka (wzajemnie za siebie i tego, który może się począć). 

 

 

Każde dziecko potrzebuje w rozwoju obecności dwojga rodziców, by mogło kształtować swoją męską lub kobiecą tożsamość, przygotowywać się do rodzicielstwa, właściwie wybrać w przyszłości współmałżonka i współrodzica swoich dzieci. Wychowanie do dojrzałej męskości i pełnienia męskich ról społecznych dokonuje się szczególnie w rodzinie pochodzenia i przebiega trzema torami: poprzez akceptację płci dziecka, umożliwienie mu identyfikacji z rodzicem tej samej płci oraz dostarczenie prawidłowych wzorców kobiecości i męskości oraz współżycia kobiet i mężczyzn. 

 

Akceptacja przez rodziców płci dziecka wyraża się już bardzo wcześnie w braku zdecydowanej preferencji co do płci mającego się urodzić dziecka. Uczuciowe otwarcie na przyjęcie każdego dziecka, niezależnie od jego płci, chroni rodziców przed rozczarowaniem i chroni dziecko przed negatywnymi konsekwencjami emocjonalnego rozgoryczenia i stopniowej adaptacji do osoby dziecka, którego płeć nie była oczekiwana. Akceptacja płci dziecka wyraża się po urodzeniu w sposobie jego ubioru (rodzaj ubranek, ich kolor i styl), w doborze zabawek i zabaw (np. u chłopców – zabawy ruchowe, jak, np. z piłką, zabawy konstrukcyjne, zabawy wymagające tężyzny i dzielności, np. siłowanie, wspinanie), w akceptacji sposobów zachowań (np. u chłopców – kieszenie pełne „rupieci”, niemazgajenie się). 

 

Oddziaływania wychowawcze umożliwiające chłopcu identyfikację z własną płcią i przyjęcie męskich wzorców zachowań są bardzo złożone. Optymalnym środowiskiem jest rodzina, która dostarcza chłopcu dwóch typów ról płciowych: męskiej i żeńskiej (rodzina pełna) oraz czterech modeli osobowych: matki, ojca, brata, siostry. Proces kształtowania się identyfikacji płci męskiej przebiega dzięki obserwacji i uczestniczeniu w złożonych relacjach, np. relacji rodziców do siebie samych jako osób o określonej płci, relacji między małżonkami, relacji każdego z rodziców do dzieci i dzieci do rodziców oraz dzieci między sobą. Dzięki tym relacjom chłopiec uczy się, co jest specyficzne dla męskości, a co dla kobiecości i stopniowo przyjmuje te, które są charakterystyczne dla jego płci. Obecność ojca w rozwoju chłopca jest warunkiem koniecznym chociaż niewystarczającym do uformowania prawidłowej tożsamości płciowej. Poprzez naśladownictwo ojca oraz identyfikację z nim („jestem do niego podobny”, „imponuje mi”, „inni go poważają”) chłopak chce być jak ojciec, przyjmuje cechy ojca (a więc męskie), jego system wartości i norm, nabywa psychicznych komponentów płci męskiej. Poprzez identyfikację z ojcem syn odseparowuje się psychicznie od matki i uczy się od ojca, co to znaczy być mężczyzną, mężem i ojcem, synem swoich rodziców, kolegą, pracownikiem, jak rozpoznać powołanie życiowe, jaki jest sens i cele w życiu, jak wchodzić w relacje z kobietami [2].

 

Gdy nie ma ojca w rodzinie lub ojciec nie może być dla syna autorytetem, gdy odrzuca go uczuciowo, izoluje się od niego, przyjmuje negatywne postawy (np. krytycyzm, agresja), chłopak szuka wzoru męskiej realizacji siebie w grupie koleżeńskiej, na ulicy, w mediach (idole), w pornografii. Źródła te dostarczają mu negatywnych wzorców męskości prowadząc do przekonania, że to, co czyni go prawdziwym mężczyzną, to rozliczne kontakty seksualne, przemoc fizyczna lub słowna, wulgaryzmy, stosowanie używek [3]. Literatura psychopedagogiczna, wskazując na liczne przyczyny trudności szkolnych i wychowawczych, demoralizacji i wykolejenia chłopców i młodzieży męskiej, wyraźnie podkreśla, iż najważniejszą przyczyną patologii psychicznych i społecznych jest fizyczny i/lub uczuciowy brak ojca oraz prezentowany przez niego negatywny wzorzec osobowy męskości i ojcostwa [4].

 

Dla kształtowania się męskości ważne są również wzorce prezentowane przez rówieśników tej samej płci, przez starszych chłopców i innych mężczyzn w otoczeniu dziecka (krewnych, profesjonalistów, np. nauczyciela, lekarza, trenera, drużynowego), w literaturze i w przekazie medialnym. Istotny jest również stosunek innych, a zwłaszcza kobiet do tych mężczyzn, gdyż jest on komunikatem, czym jest męskość, jakie są wobec niej społeczne oczekiwania, jaki zakres obowiązków i przywilejów, na czym ma polegać rola mężczyzny i jak się wyrażać, na ile męskość jest w cenie. Poprzez wzorce stosunku do mężczyzn i kobiet uczuciowo bliskich chłopcu (np. matki, babć, cioć) lub kobiet znaczących (np. medialnych idoli, koleżanek), uczy się on, czy warto być mężczyzną i dlaczego, a tym samym męskiej realizacji siebie w świecie. Bardzo ważne jest również doświadczenie ciepła wzajemnej więzi łączącej rodziców ze sobą i ich sposobu odnoszenia się do siebie oraz komunikacji i współpracy. To bowiem, co umożliwia prawidłowy rozwój tożsamości męskiej – to wzrastanie w środowisku dostarczającym dziecku nie tylko prawidłowych wzorców osobowych kobiety i mężczyzny (co np. pomoże dokonać wyboru życiowego), ale też wzorców prawidłowych związków między kobietą i mężczyzną, w których żadne z nich nie jest ani lepsze ani ważniejsze od drugiego, ale jest inne i komplementarne.