Mikrokosmos uczuć

"Serce człowieka obmyśla drogi" (Prz 16, 9)

Nasze zagłębianie się w ludzki świat zacznijmy od tego, co Biblia mówi nam o ukrytym mikrokosmosie uczuć. W pierwszej kolejności niewątpliwie konieczne wydaje się nam odwołanie do tematu "serca" w ścisłym związku z odczuwaniem (i byciem) Boga oraz – w sposób współzależny – z odczuwaniem człowieka. Dołączymy do tego, wydobywając najbardziej jaskrawe kontrasty, egzystencjalne nastroje łagodności i lęku, radości święta i smutnej pomroki cierpienia.

Różne aspekty związane z tematem serca często zyskiwały wielką popularność. Wystarczy choćby wspomnieć Serce Jezusowe, które stanowi klasyczny temat wiary i pobożności chrześcijańskiej, zwłaszcza katolickiej. Zapuszcza on jednak swoje korzenie w pewnych stronicach biblijnych, zasługujących na przywołanie w tym miejscu waśnie po to, aby usunąć tę patynę ludowego pietyzmu i sentymentalnego sakralizmu, która – jak się wydaje – przylgnęła do niego po paru wiekach dewocyjności.

Kiedy odwołamy się do statystyki leksykalnej, zauważymy, że hebrajskie (i aramejskie) leb i jego odpowiednik lebab pojawiają się w Starym Testamencie mniej więcej 860 razy, sytuując się pod tym względem na tym samym poziomie co słowo 'ajin (oko), zaraz po pięćdziesięciu najczęściej powtarzających się terminach w świętych Pismach hebrajskich. Łącznie ze słowem kardia z greki nowotestamentowej można już mówić o tysiącu przypadków wystąpienia tego określenia. Jest to zatem słowo ważne i stosowane w interesujący sposób, zwłaszcza w odniesieniu do człowieka. W Starym Testamencie tylko 26 razy mówi się antropomorficznie o sercu Boga, a w Nowym Testamencie zaledwie jeden raz jednoznacznie wskazuje się na to serce Chrystusa, które później będzie miało tak wielkie znaczenie w pobożności kościelnej.

Zaskoczenia trzeba jednak spodziewać się zwłaszcza na poziomie znaczeń. Wystarczy bowiem wziąć do ręki jakikolwiek słownik biblijny, by znaleźć tego rodzaju definicje:

Dla nas, ludzi Zachodu, termin "serce" przywodzi na myśl przede wszystkim życie uczuciowe. Serce może być zakochane, ale także wrażliwe, hojne, pełne miłości lub odważne. Człowiek może mieć serce ze złota lub serce z kamienia, może być bez serca lub mieć serce na dłoni. Dla Biblii natomiast serce jest rzeczywistością obszerniejszą, obejmującą wszystkie formy życia intelektualnego, cały świat uczuć i emocji, jak też sferę nieświadomości, w której zapuszczają swe korzenie wszystkie działania ducha (M. Cocagnac, I simboli biblici, Dehoniane 1994).

Jesteśmy zatem bardzo daleko od znaczenia, do którego przyzwyczaił nas z jednej strony "laicki" sentymentalizm, a z drugiej dewocjonalizm o skłonnościach do mistycyzmu. Chcielibyśmy teraz, choć w sposób bardzo uproszczony, zobrazować różne znaczenia biblijnego "serca", które pomimo swej dominującej symboliki nie traci zakorzenienia fizjologicznego. Nie brakuje bowiem opisu zawału serca (ani zatrzymania akcji serca, wylewu krwi do mózgu albo apopleksji). "Serce jego zamarło, a on stał się jak kamień" – mówi się o przeciwniku Dawida, Nabalu, który po dziesięciu dniach umiera (1 Sm 25, 37-38). Prorok Jeremiasz z powodu wewnętrznego cierpienia czuje, że burzą się "ściany jego serca" (Jr 4, 19). Serce jednak jest przede wszystkim znakiem wnętrza. Księga Przysłów mówi o tym lapidarnie: "Serce rozumne szuka wiedzy" (15, 14) i "Serce mądre czyni usta rozważnymi" (16, 23). Dlatego Psalmista modli się do Boga: "Naucz nas liczyć dni nasze, abyśmy osiągnęli mądrość serca" (Ps 90, 12).

Ciekawe jest wyrażenie "myśleć w swoim / ich sercu", które znaczy po prostu "przemyśliwać", albo zwrot "mówić do serca" czy "mówić w sercu swoim", który należy rozumieć jak nasze "zastanawiać się". "Ukraść serce" drugiego znaczy "sprawić, że straci głowę, oszukać go", tak jak "brak serca" nie jest okrucieństwem, lecz głupotą. Salomon w przeddzień swojej intronizacji prosi Boga o "serce rozumne do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra od zła". "Spodobało się Panu – komentuje święty autor – że właśnie o to Salomon poprosił" (1 Krl 3, 9-10). W każdym razie należy pamiętać, że w Biblii rozum nigdy nie wiąże się z czynnością wyłącznie intelektualną, ale jest zarazem mądrością i doświadczeniem, wiedzą i moralnością.

Łatwo zatem zrozumieć, że serce staje się także siedliskiem woli, decyzji i etyki. I znów lapidarnie ujmuje to Księga Przysłów: "Serce człowieka obmyśla drogi" (16, 9). Psalmista zaś kieruje do króla żydowskiego takie życzenie: "Niech [Pan] ci udzieli, czego w sercu pragniesz, i wypełni każdy twój zamysł" (Ps 20, 5). W formie negatywnej występuje "serce knujące złe plany" (Prz 6, 18). W tym właśnie świetle rodzi się ciekawy i często powracający obraz serca "obrosłego tłuszczem lub zatwardziałego", które oznacza upór i trwanie w złu. Konieczne jest zatem "obrzezanie serca", a nie tylko napletka (Pwt 10, 16), ponieważ to z serca – jak zauważył Jezus – "pochodzą złe myśli, nierząd, kradzieże, zabójstwa, cudzołóstwa, chciwość, przewrotność, podstęp, wyuzdanie, zazdrość, obelgi, pycha, głupota" (Mk 7, 21-22).