Struktura górskich stref wyjaśnia nie tylko zjawiska klimatyczne, ale i system dróg komunikacyjnych, które zwłaszcza w czasach starożytnych pokrywały się z biegiem dolin rzecznych i wykorzystywały przełęcze między górami i płaskowyżami. Ograniczymy się do zachodniej strefy górskiej o większym znaczeniu dla historii biblijnej.

 

a) Górna Galilea (hebrajskie ha-Galîl) lub Galilea północna geograficznie jest kontynuacją płaskowyżu libańskiego. Chodzi o obszar, w którym wydaje się, że zbocza Libanu opadają, aż do wysokości 600–300 m, aby następnie niemal nagle zacząć się wznosić i osiągnąć najwyższy szczyt na G. Meiron (arabskie J. Jarmaq), 1208 m. Natomiast na północnym-wschodzie zbocza Hermonu znajdują przedłużenie w górach Golan: G. Avital (arabskie Abu en-Neda), 1204 m, G. Peres (arabskie el-Faras), 929 m, należących do strefy górskiej wschodniej. W kierunku zachodnim Górna Galilea opada w stronę nadbrzeżnej równiny ‘Akko.

 

b) Dolna Galilea rozciąga się na południe od linii biegnącej od ‘Akko do północnego krańca Jeziora Tyberiadzkiego. Górskie masywy ciągną się dalej na znacznie niższej średniej wysokości: G. Hazon 584 m, G. ‘Atsmon (arabskie ed-Deidhebe) 548 m, G. Tir’an (arabskie Tur‘ân) 548 m. Między tymi dwiema znajduje się równina Biq’at Beit Netofa (arabskie Sahl el-Battôf), zdominowana od północnego-wschodu przez G. Netofa (arabskie Krumân) 526 m. Bardziej na południe ciągną się wzniesienia Nazaretu (najwyższy punkt 397 m), które górują nad wielką równiną Ezdrelon, po hebrajsku Yizre‘el (Jizreel, arabskie Marj Ibn-Amîr). Od południowego-zachodu ograniczona jest łańcuchem G. Karmel, 546 m, natomiast od wschodu kończy się między Taborem (J. et-Tôr), 588 m, a tak zwanym Małym Hermonem, po hebrajsku Giv‘at Ha-More (arabskie J. Dahî), 515 m. Od południowego-wschodu równina zacieśnia się, łącząc się poprzez Góry Gilboa (hebrajskie Gilboa‘, arabskie J. el-Fuqu‘a) z równiną Bet She’an (arabskie Beisan) w dolinie Jordanu. Nazwa hebrajska wywodzi się od miasta Jizreel (Ezdrelon w epoce hellenistycznej), na miejscu arabskiej wioski Zer‘în. Wzdłuż południowego krańca powstawały dla obrony gór Samarii ważne miasta warowne: Jokneam (Tell Qeimun, Tell Keimum), Megiddo, Tanak, Jibleam (Khirbet Bel‘ame, na południe od Dżeninu). Równina Ezdrelon w ostatnim czasie stała się niezwykle żyzna, jednak wydaje się, że w przeszłości była częściowo bagniskiem. Było to klasyczne miejsce wielkich bitew.

 

c) Góry Samarii wznoszą się na średnią wysokość 600 m. W centrum dominują G. Ebal (J. Islâmîe), 940 m, i G. Garizim (hebrajskie Gerizzim, arabskie J. et-Tôr = Dżebel et-Tor), 881 m, między którymi wznosiło się Sychem (Tell Balâta, niedaleko dzisiejszego Nablusu). Ukształtowanie gór pozostawia wiele miejsc równinnych, ułatwiając komunikację. Ponadto pozwala na znaczny napływ chmur deszczowych, co z kolei sprzyja uprawom. Jest to żyzna „góra Efraima”. Ta górska strefa, urwista od strony wschodniej, łączy się z doliną Jordanu przez Wadi Fari‘a (lub Far‘a).

 

d) Góry Judzkie są mniej żyzne. Zaczynają się po Lubbân (biblijnej Lebonie) i dolinie starożytnego Szilo, osiągając od razu wysokość 800 m. Dochodzą do 1016 m na płaskowyżu Ba‘al Hatsor (arabskie Tell ‘Asur), zachowując średnią 700 m (Jerozolima, 700–750 m). Najważniejsze punkty to: Nebi Samwîl (895 m) i G. Oliwna (818 m). Bardziej na południe średnia wysokość wznosi się do 900–1000 m: Hebron 967 m, Mamre (Râmat el-Khalîl) 1020 m. Następnie średnia schodzi do 500–600 m w Negebie centralnym, natomiast na zachodzie równina nadbrzeżna ciągnie się aż do Be’er-Shevy.

 

Główny szlak komunikacyjny na zachód najpierw wznosi się do Bet-Choron (Beit-‘Ur), a następnie opada ku Szefeli w pobliżu starożytnego Emaus (‘Imwâs). Po stronie wschodniej góra jest stroma i jedynym łatwym przejściem do Jerycha był Wadi el-Qelt. W tej wschodniej części deszcze, skąpe już na górze, są praktycznie zatrzymywane przez grzbiety górskie i suchość staje się niemal całkowita. Jest to Pustynia Judzka.

 

 

 

 

Najważniejszą rzeką jest Jordan (hebrajskie Yarden, arabskie Urdunn). Wypływa głównie ze źródeł Dan (Tell el-Qâdi), 143 m n.p.m., Baniyas, 329 m, i zbiera wody z Nahr el-Hasbâni. Tak ukształtowana płynie 22 km, wpadając do Jeziora Tyberiadzkiego. Jest to „mały Jordan”, który czynił z równiny Hule grzęzawiska i tworzył niewielkie jezioro o tej samej nazwie, obecnie wyschnięte. Jezioro Tyberiadzkie, mające 21 km długości i 12 km szerokości w najbardziej obszernej części, leży 209 m poniżej poziomu morza. Ma na ogół urwiste brzegi, a równinny i żyzny teren znajduje się tylko w północno-zachodniej jego części, zwanej równiną Ginneisar (el-Ghuweir). Wypływający z jeziora Jordan można z łatwością przekroczyć w bród. Kiedy dołącza do niego Yabboq, staje się bardziej głęboki, nienadający się do nawadniania, wije się wśród krzewów na ziemi suchej i pustynnej. Odcinek 104 km w linii prostej od Jeziora Tyberiadzkiego do Morza Martwego jest w rzeczywistości trzykrotnie dłuższy (320 km) z racji licznych meandrów. Rzeka wpada do Morza Martwego, liczącego 75 km długości i 10–15 km szerokości, przedzielonego na dwie części półwyspem el-Lisan (Język). W północnej części głębokość sięga 400 m, natomiast na południu waha się między 5 i 10 m, co świadczy o późniejszym jej formowaniu się. Znany jest ponury wygląd tego wielkiego jeziora oraz wysoki stopień zasolenia jego wód, uniemożliwiający życie ryb i jakichkolwiek istot żywych.

 

Centralny grzbiet górski oddziela potoki, które płyną do Morza Śródziemnego od tych, które wpadają do Jordanu i Morza Martwego. Podajemy podwójne nazewnictwo (izraelskie i arabskie) rzek wpadających do Morza Śródziemnego. Zasilane nie tylko potokami (wyschniętymi latem), ale także źródłami, przybierają postać małych rzek: Na‘aman (Na‘mein), niedaleko ‘Akko; biblijny Kiszon, Qishon (el-Muqatta‘), który przepływa przez równinę Ezdrelon; Tanninim (ez-Zerqa), Hadera (W. el-Khudeira), Alexander (Iskanderune), Poleg (el-Falîq), Yarqon (Nahr el-‘Auja), który wypływa ze źródeł Rosh ha-‘Ain w pobliżu antycznego Afek, dokąd spływa Wadi Shellâl, nazywany obecnie Nahal Ayyalon; Soreq (Rubîn), Lakhish (Sukreir), Shiqma (W. el-Hasi), Besor (W. Ghazze), do którego wpadają potoki Gerar (W. esh-Sheri‘â) i Be’er-Sheva (W. Bir es-Seba‘) w Negebie.

 

Spośród rzek wpadających do Jordanu wiecznymi są: Harod (Nahr el-Jalud), wypływający z biblijnego źródła Harod (Charod), i Wadi Fari‘a, wspomniany już jako droga komunikacyjna między regionem Sychem a doliną Jordanu. Inne mniejsze potoki: Tavor (czyli Tabor. W. esh-Sharrâr i W. el-Bîre), Bezeq (W. el-Humra), W. el-‘Auja. Do Morza Martwego wpadają potok Cedron (hebrajskie Qidron, arabskie W. en-Nar) oraz inne niedostępne. Wspomnimy na południe od Engaddi potok Hever (W. Khabara), słynny z niedawnych odkryć dokumentów z czasów drugiego powstania antyrzymskiego z lat 131–135 po Chr., i Tse‘elim (W. Sufeisif).

 

W odniesieniu do rzek na wschód od Jordanu i Morza Martwego niech wystarczy to, co powiedzieliśmy wcześniej w opisie strefy górskiej.