Opowiadania dotyczące patriarchów (Abrahama, Izaaka, Jakuba, Józefa), wyjścia z Egiptu pod przewodnictwem Mojżesza i zdobycia Kanaanu prezentują się jako opisy początków dziejów Izraela. Istnieją jednak pewne problemy, o których trzeba wspomnieć, aby zrozumieć sens i wartość tych opowiadań. Przedstawimy najpierw kilka teorii o pochodzeniu literackim wspomnianych tekstów (kiedy, przez kogo i dlaczego zostały napisane: krytyka literacka), aby następnie podjąć kwestię ich używania jako źródeł dla zrekonstruowania wydarzeń starożytnej historii Izraela (krytyka historyczna).

 

 

W odniesieniu do pochodzenia literackiego Pięcioksięgu bardzo rozpowszechnioną i wciąż jeszcze dziś stosowaną hipotezą jest tak zwana teoria dokumentów. Chodzi o koncepcję przedstawioną po raz pierwszy przez K.H. Grafa (1866), a następnie udoskonaloną i rozpropagowaną przez J. Wellhausena (1876). Zakłada ona, że obecny Pięcioksiąg jest owocem połączenia czterech różnych dokumentów. Miał tego dokonać jakiś redaktor-autor. Pierwsze trzy są umownie określane w następujący sposób: źródło Jahwistyczne (w skrócie J, nazwa pochodzi z faktu, że od samej prehistorii używa imienia Boga JHWH lub YHWH), które – jak się zakłada – powstało w królestwie Judy w X–IX w. przed Chr.; źródło Elohistyczne (skrót E, nazwa pochodzi od hebrajskiego terminu Elohim, który oznacza Boga, ponieważ ten dokument unika imienia własnego YHWH w opisach Ksiegi Rodzaju i używa go dopiero po objawieniu go Mojżeszowi w Wj 3), które – według założeń – powstało w królestwie Izraela w IX–VIII w. przed Chr.; źródło Kapłańskie (skrót P od niemieckiego Priesterschrift), które – jak się przyjmuje – zostało napisane przez grupę kapłanów w czasie wygnania babilońskiego (VI w. przed Chr.). Wszystkie te trzy źródła miałyby zawierać materiały związane z patriarchami, wyjściem Izraelitów z Egiptu i zajęciem Ziemi Obiecanej. Czwarty dokument odpowiada mniej więcej Księdze Powtórzonego Prawa (napisanej między VII a VI w. przed Chr.), która ma inny charakter. Księgi Rodzaju, Wyjścia i Liczb zatem powstałyby z połączenia trzech dokumentów: Jahwistycznego, Elohistycznego i Kapłańskiego. W szczególności zakłada się, że najpierw J i E (pod wieloma względami podobne) zostały złączone przez jakiegoś redaktora w jedno opowiadanie (a więc nie zawsze jest możliwe odróżnienie wątku narracyjnego E od wątku J); następnie to opowiadanie zostało włączone w źródło Kapłańskie, które dostarcza jakby szkieletu lub ram dla całego opisu. Dzieło to miało być ukończone już w epoce Ezdrasza i Nehemiasza, to znaczy mniej więcej w połowie V wieku.

 

Na tę hipotezę nakłada się następnie inna metoda badawcza, zwana Historią tradycji (jej najbardziej znanymi przedstawicielami są M. Noth, †1970, i G. von Rad, †1971; na polu katolickim najważniejsze było dzieło R. De Vaux, †1971). Metoda ta próbuje przejść od dokumentów pisanych (J, E, P) do najstarszych tradycji ustnych, które leżą u początków ich opowiadania, ukazując w określonym opisie lub epizodzie, co zawdzięczamy dziełu literackiemu autora (np. Jahwisty), a co natomiast pochodzi z tradycji, z której czerpał. W tej metodzie J, E i P są zatem uważane nie tyle za źródła literackie, co raczej za zbiory lub zespoły tradycji. Ponadto zakłada się, że istnieje możliwość sięgnięcia w czasie poza epokę napisania tych pism, a więc dalej niż do X w. przed Chr.

 

Teoria dokumentów utrwaliła się w XX w. jako niemal powszechne rozwiązanie problemu powstania Pięcioksięgu. Jednak pewne nowsze badania, które zyskują sporą aprobatę, przeczą możliwości wyróżnienia w Pięcioksięgu źródła Jahwistycznego i Elohistycznego. Utrzymuje się, że w rzeczywistości w zbiorze Rdz–Pwt można wyraźnie wskazać tylko dwie warstwy literackie: utwór o charakterze kapłańskim i drugi o charakterze deuteronomistycznym (to znaczy inspirowany Księgą Powtórzonego Prawa). Oba te utwory miałyby pochodzić z epoki wygnania i z okresu bezpośrednio po wygnaniu (VI w. przed Chr.), a zostały złączone ze sobą w ciągu V wieku. Autorzy przyjmujący tę hipotezę (wypracowaną w sposób szczególny przez E. Bluma, 1990) uznają, że w Pięcioksięgu można wyróżnić materiały i narracje starsze w stosunku do kompozycji deuteronomistycznej i kapłańskiej, ale uważają, że mają one charakter ograniczony i nie stanowią kompletnego „źródła”, obejmującego trzy środowiska narracyjne, to znaczy związane kolejno z patriarchami, z wyjściem z Egiptu i z zajęciem ziemi Kanaan. Skutkiem takiego postawienia problemu jest idea, że dopiero w epoce wygnaniowej dokonano pierwszego kompletnego zbioru systematycznego tradycji i opowiadań już wcześniej istniejących, aby stworzyć historię początków Izraela. Zgodnie natomiast z teorią dokumentów Wellhausena, tego rodzaju praca została wykonana przez Jahwistę już w epoce Salomona.

 

Obecnie nie ma zgodności stanowisk ani choćby szerszego konsensusu w kwestii powstania Pięcioksięgu. Z tego, co wyżej powiedziano, wyłania się jednak dla celów naszej analizy jeden ważny aspekt. Niezależnie od hipotezy literackiej dotyczącej pochodzenia tekstów, zawsze uznaje się fragmentaryczny charakter opisów dotyczących patriarchów, Wyjścia i zdobycia Ziemi Obiecanej. Tradycja przechowała pewne pojedyncze epizody lub cykle narracji, które dopiero w późniejszym czasie zostały spisane. W konsekwencji nie zawsze wątek narracyjny jest ciągły i spójny, niekiedy występują luki. Należy ponadto zakładać pewien odcinek czasu, w niektórych przypadkach dość spory, między opisanym wydarzeniem a jego ujęciem w formie pisemnej.